بررسی توزیع فضایی ساقه‏خواران نیشکر sesamia spp. (lep.: noctuidae) با استفاده از آمار کلاسیک و زمین‏آمار و معرفی مناسب‏ترین الگوی نمونه‏برداری در مزارع نیشکر جنوب استان خوزستان

ساقه‏خواران نیشکر sesamia spp. یکی از آفات کلیدی نیشکر در استان خوزستان هستند که همه ساله خسارت سنگینی به محصول کلی و شکر حاصله وارد می سازند. یکی از اساسی ترین اطلاعات، جهت آگاهی یافتن از ویژگی های مختلف آفات در مدیریت تلفیقی (ipm)، تعیین نوع توزیع فضایی آن ها می باشد. به همین منظور در این تحقیق برنامه نمونه برداری منظم و بررسی پراکنش فضایی جمعیت ساقه خواران در سال 1387 در سطح مزارع نیشکر کشت و صنعت دعبل خزاعی واقع در جنوب شهرستان اهواز مورد مطالعه قرار گرفت. نمونه برداری به صورت ماهیانه طی هفت مرحله، از 363 ایستگاه نمونه برداری در سه مزرعه 25 هکتاری نیشکر با واریته cp69-1062 انجام گرفت. به منظور نمونه برداری و تخمین نسبی جمعیت آفت، از علائم خارجی خسارت آفت (به عنوان شاخص جمعیت) استفاده و تعداد ساقه و میان گره آلوده نیشکر در ایستگاه های نمونه برداری مورد نظر شمارش گردید. در این تحقیق جهت تعیین نوع الگوی توزیع فضایی آفت در این سه مزرعه، از شاخص های مختلف آمار کلاسیک: مدل های توزیع پواسون و دو جمله ای منفی، شاخص نسبت واریانس به میانگین (z)، شاخص 1/k، شاخص تجمع (idm)، شاخص ازدحام لکه ای (ip)، شاخص گرین (cx)، شاخص موریسیتا (i?)، شاخص تیلور و شاخص آیوائو استفاده شد. داده های جمعیت در هر یک از مراحل نمونه برداری، با توزیع دو جمله ای منفی مطابقت داشت. همچنین مقادیر شاخص های نسبت واریانس به میانگین، ip و i? در همه مراحل نمونه برداری به طور معنی داری بیشتر از عدد یک و مقادیر شاخص های 1/k ، idm و cx به طور معنی داری بیشتر از عدد صفر بودند. نتایج حاصل از همه شاخص ها نشان داد، الگوی توزیع فضایی این آفت از نوع تجمعی می باشد. ضرایب رگرسیونی b تیلور و ? آیوائو به ترتیب 065/0± 45/1 و 031/0± 18/1 تعیین شد. به طوری که اختلاف معنی داری از عدد یک داشتند و هر دو بیان گر تجمعی بودن پراکنش فضایی آفت در تمام طول زندگی آن بود. بر اساس مقادیر r2 و p به‏ دست آمده از محاسبات رگرسیونی، شاخص آیوائو داده های توزیع فضایی آفت را بهتر از شاخص تیلور برازش نمود. در این تحقیق مشخصات زمین آماری جمعیت آفت نیز مورد بررسی قرار گرفت. به منظور مدل سازی تغییرات همبستگی فضایی بین نمونه ها در اثر افزایش فاصله بین آن ها، منحنی های واریوگرام مربوط به هر مرحله نمونه برداری از زندگی آفت محاسبه و ارائه گردید. منحنی های واریوگرام هم سو و ناهم سو، در تمام مراحل نمونه برداری با مدل های خطی، کروی و نمایی برازش داشتند و نشان دادند الگوی پراکنش آفت تجمعی است. مدل های واریوگرام برای رسم نقشه های دوبعدی و سه بعدی تراکم جمعیت (کریجینگ) در مراحل مختلف نمونه برداری مورد استفاده قرار گرفتند. نتایج زمین آماری این تحقیق نشان داد استفاده از نقشه های کریجینگ جهت پیش آگاهی ساقه خواران در مزارع نیشکر بسیار امیدوار کننده می باشد. نتایج حاصل از بررسی های آماری حاکی از وجود همبستگی مثبت و معنی دار پیوسته و پایدار، بین تغییرات جمعیت آفت و تغییرات رشد نیشکر در تمام مراحل نمونه برداری بود. اما بین تغییرات جمعیت ساقه خواران و تغییرات تراکم ساقه های نیشکر در واحد سطح، در طول دوره داشت مزارع نیشکر، همبستگی آماری معنی داری برقرار نبود. نتایج تجزیه واریانس داده ها در هر یک از مراحل نمونه برداری نشان داد، بین میانگین جمعیت ساقه خواران در عمق های مختلف مزارع (در جهت های طولی و عرضی) اختلاف معنی داری وجود دارد. به نحوی که بیشترین تراکم آفت، در عمق های طولی اوائل مزارع و در قسمت های ابتدایی جویچه های آبیاری (با رشد بهتر گیاه نیشکر) بود و کمترین جمعیت آفت در عمق های طولی اواخر مزرعه و در انتهای مسیر جویچه های آبیاری مشاهده گردید. به منظور انتخاب و معرفی مناسب ترین الگوی نمونه برداری در مزارع نیشکر، سه شاخص ضریب تغییرپذیری (cv)، تغییرات نسبی (rv) و دقت خالص نسبی (rnp) محاسبه و مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت. از بین الگوهای پیشنهادی جهت نمونه برداری از جمعیت ساقه خواران، الگوی دو قطر با 21 نقطه (جهت ابتدای دوره داشت)، الگوی زیگزاگ با 17 نقطه (جهت اواسط دوره داشت) و الگوی دو قطر با 5 نقطه (جهت پایان دوره داشت) مناسب تر بودند. این الگوهای نمونه برداری همه ساله می توانند مورد استفاده محققین و کارشناسان حفظ نباتات برای اهداف تحقیقاتی و مدیریت تلفیقی آفت قرار گیرند.